مختصری درباره الیگودرز با رویکرد آماری - قسمت دوم
بنام خداوند جان آفرین حکیم سخن در زبان آفرین
بنام خداوند جان و خرد کزین برتر اندیشه برنگذرد
سلام بر همه مهربانان
الیگودرز – قسمت دوم
مختصری در باره الیگودرز با رویکرد آماری
الیگودرز شهری در استان لرستان و زادگاه و وطن اینجانب می باشد. بدین خاطر با توجه به عرق ملی و وطن دوستی ام ، اقدام به نوشتن مقالاتی چند در رابطه با این شهر که در قسمت موضوعی جغرافیا به سمع حضور خوانندگان می رسد ، نموده ام . باشد که وظیفه ام را در شناساندن این شهر به سایر هموظنان ایرانیم ، انجام داده باشم . این شهر در استان لرستان واقع شده ولی فرهنگ قومی و نژادی آن با فرهنگ لری و لکی شهرهای همجوار بخصوص خرم آباد ، متفاوت است . مردم این شهر اصالتاً لر بختیاری بوده و از طوایف مختلفی از جمله چهارلنگ و هفت لنگ می باشند .
الیگودرز با رویکرد آماری
نام‌گذاری:
برخى تاریخ بنای آن را به عهد گودرز ، پهلوان داستانى شاهنامه، مربوط مى‌دانند و بر این مبنا نام اولیه شهر را آل‌گودرز دانسته ، و بر این باورند که این نام به مرور به الیگودرز تبدیل یافته است ( فرهنگ جغرافیایى آبادیها... ،20). شوارتس این نام را به صورت الیگودرز ثبت کرده است .
شهرستان الیگودرز از دیدگاه مطالعاتی جغرافی دانان و جامعه شناسان و تاریخ نگاران :
در این قسمت سعی شده است که منابع و ماخذ هر مطلب در داخل پرانتز ، درست بعد از کلمه یا جمله نوشته شود . در پایان نیز لیست کلیه منابع و ماخذی که از آنها در این نگارش بهره گرفته شده ، آورده شده است .
موقعیت جغرافیایی
الیگودرز یکى از شهرستانهای نه‌گانه استان لرستان که از دو بخش (مرکزی و زز و ماهرو) و 11 دهستان و یک شهر (الیگودرز) تشکیل شده ( تقسیمات...، 43)، و 361 آبادی دارای سکنه را در خود جای داده است ( آمارنامه، 1373ش، 18، 22-23). این شهرستان از شمال به استان مرکزی، از شرق به استان اصفهان، از غرب به شهرستانهای ازنا، خرم آباد و دورود (استان لرستان) و از جنوب به استان خوزستان محدود است ( آمارنامه، 1372ش، 8).
این شهر به عنوان مرکز شهرستان در 49 و 42 طول شرقى و 33 و 26 عرض شمالى، در ارتفاع 1988 متری از سطح دریا و در فاصله 135 کیلومتری شرق شهر خرم آباد (مرکز استان) و بر سر راه اصلى خرم آباد - اصفهان قرار گرفته است (فرهنگ جغرافیایى آبادیها، 19-20). فاصله این شهر تا دورود (شمال باختری) 60 کیلومتر ، تا خمین (شمال خاوری) 52 کیلومتر (فرهنگ جغرافیایى آبادیها ، 21) و تا تهران 375 کیلومتر است ( شناسنامه، فرهنگ جغرافیایى آبادیها ، 21).
اطلاعات جغرافیایی و زمین شناسی
الیگودرز با ارتفاع متوسط 2000 متر از سطح دریا، ناحیه‌ای کوهستانى‌است که در شرق‌استان‌لرستان‌قرار گرفته‌است ( جغرافیا...، 2/1097). اشترانکوه (4050 متر) و قالى کوه (3901 متر) از مهم‌ترین کوههای این ناحیه و مربوط به رشته کوههای زاگرس هستند ( فرهنگ جغرافیایى آبادیها، 18- 19؛ نقشه عملیات). این رشته کوه در جنوب خاوری الیگودرز قرار دارد و تا منطقه اصفهان امتداد مى‌یابد ( فرهنگ جغرافیایى ایران، 6/22). بلندیهای ناحیه الیگودرز بیشتر متعلق به دوران سوم و تحت تأثیر حرکات کوهزایى آن بوده است و جنس تشکیلات آن بیشتر از کوارتزیت، سنگ آهک، مرمریت، شیل و ماسه سنگ است. قسمت دشتى الیگودرز به طور کلى از رسوبات معاصر پوشیده شده است (قادری، 12-13).
اطلاعات اقلیمی و هواشناسی
آب و هوای این ناحیه بیشتر سرد و معتدل است : قسمتهای مرکزی و شمالى‌معتدل،و قسمت‌کوهستانى‌جنوب‌و جنوب‌غربى،سرد می باشد ( فرهنگ جغرافیایى آبادیها، 19).
نوسان شدید درجه حرارت طى ماههای سال و نیز شبانه روز از ویژگیهای آب و هوایى این ناحیه است، تا جایى که اختلاف دما میان حداکثر مطلق (ماه تیر) و حداقل مطلق (ماه دی) را در این ناحیه 72.5 درجه سانتى‌گراد دانسته‌اند (قادری، 18- 19).
آب و هوای این شهر معتدل و حداکثر دما در تابستان به 37 و حداقل آن در زمستان به -8 درجه سانتى‌گراد مى‌رسد. متوسط بارش‌سالانه‌درآنجا 270 میلى‌متراست ( فرهنگ جغرافیایى آبادیها، 20).
در واقع ارتفاع نسبتاً زیاد و نزدیکى به رشته اشترانکوه، موجب شکل گیری بادهای دائمى و ریزش مداوم برف در زمستان و در نتیجه سرمای شدید در طول این فصل مى‌شود، به نحوی که دما در بسیاری از سالها تا 30- درجه سانتى‌گراد پایین مى‌آید و راههای ارتباطى ناحیه تا مدتى مسدود مى‌ماند. کاهش ناگهانى دما در فصل بهار موجب سرمای شدید و نهایتاً از میان‌رفتن پوشش‌گیاهى طبیعى و مزارع مى‌شود (جغرافیا،2/1097-1098) .
در ناحیه الیگودرز بادهای محلى از پدیده‌های نسبتاً دائمى است. این بادهای محلی عبارتند از :
1- باد اصفهان (اواخر پاییز تا بهار) با جهت شرقى - غربى
2- باد بهاری (اواخر اسفند ماه) با جهت جنوبى - شمالى
3- باد پنجه (ماههای تابستان) با جهت جنوب شرقى - شمال شرقى
(قادری، 21-22)
میزان بارندگی و نزولات جوی
مقدار متوسط نزولات جوی سالانه آن 644.4 میلى‌متر برآورد شده است (قادری، 20).
رودخانه الیگودرز ؛ رودخانه کم آب و کوچکى است که از کوههای پیرامونى شهر سرچشمه مى‌گیرد. از آب این رودخانه در فصل تابستان برای آبیاری زمینهای زراعى استفاده مى‌شود. این رود در فصل زمستان با مسیری شرقى - غربى به رودخانه ماربره مى‌پیوندد و پس از عبور از جنوب شهر ازنا و از میان شهر دورود و با پیوستن چند شاخه فرعى به آن، با نام رودخانه سزار به موازات مسیر خط آهن جریان دارد و نهایتاً به دریاچه سد دز مى‌ریزد ( فرهنگ جغرافیایى آبادیها، 18).
رود دیگر این شهرستان کاکلستان است که از کوههای جنوبى سرچشمه مى‌گیرد و در اصل از چندین شاخه کوچک فرعى تشکیل مى‌شود. این رودخانه در طول مسیر خود به نامهای مختلف از جمله آب رودبار، آب الکن و آب زالکى (ذلقى) خوانده مى‌شود و سرانجام به دریاچه سد دز مى‌ریزد ( فرهنگ جغرافیایى آبادیها، 18).
پوشش گیاهی و طبیعی منطقه
پوشش گیاهى شهرستان الیگودرز شامل درختان بلوط، بادام کوهى، زرشک، گردو، انجیر در قسمتهای مرتفع، به خصوص کوههای جنوب و جنوب غربى است ( فرهنگ جغرافیایى آبادیها، 18). درختان کهن سال بلوط و چنار در دامنه شرقى قالى کوه، و همچنین پوشش بوته‌ای همچون گل گاوزبان، خاکشیر، آویشن، بارهنگ، شیرین بیان و بومادران است که مصرف دارویى دارند. پوشش مرتعى قابل توجهى در این منطقه در دامنه‌های اشترانکوه وجود دارد ( فرهنگ جغرافیایى آبادیها، 19). جانوران و پرندگان مختلفى از جمله خرس، پلنگ، گراز، یوزپلنگ، گرگ، کبک، قرقاول و تیهو در این ناحیه یافت مى‌شوند ( فرهنگ جغرافیایى آبادیها، 19).
اطلاعات آماری و بافت شناسی جمعیت
مطابق سرشماری عمومى 1370ش، شهرستان الیگودرز ( الیگودرز و حومه ) دارای 142263 نفر جمعیت می باشد که 23115 خانوار را شامل می شود . بر این اساس بُعد خانوار در سطح شهرستان برابر 6.2 و نسبت جنسى حدود 1.7 نفر است . از این جمعیت به ترتیب %41.2 یعنی 58648 نفر ، در شهر و %51.4 یعنی 73156 نفر در نقاط روستایی و %7.4 یعنی 10459 جمعیت غیر ساکن (کوچنده) زندگی می کنند ( آمارنامه، 1373ش، 34).
بر اساس داده‌های همین سرشماری، %78.6 از جمعیت فعال این شهرستان به کار اشتغال دارند که این نسبت در نقاط شهری و روستایى به ترتیب %84.7 و %74.4 است ( آمارنامه، 1373ش، 67). علاوه بر این، %64.7 از جمعیت‌این شهرستان باسواد هستند که این نسبت در نقاط شهری %79.7 و روستایى %53.8 می باشد ( آمارنامه، 1373ش، 84).
جمعیت‌این‌شهر دراواخر دهه 1320ش، 7349 نفربود ( فرهنگ جغرافیایى ایران، 6/23) که در نخستین سرشماری عمومى (1335ش) به 9592 نفر رسید. در همین زمان %63.5 از جمعیت این شهر کمتر از 15 سال داشتند و حدود %25.9 از ایشان باسواد بودند که این نسبت در مردان برابر %42.2 و در بین زنان %8.6 بود ( گزارش...، 1، 5، 8 - 9). شهر الیگودرز در مهرماه 1365 دارای 9465 خانوار معمولى با 53691 نفر (و یک‌خانوار دسته‌جمعى با 152 نفر) جمعیت‌بود که حدود %48.1 از آن ( 25830 نفر) کمتر از 15 سال داشتند ( سرشماری...،19) که نشان دهنده جوانى جمعیت این شهر است.
شهر الیگودرز مطابق
سرشماری عمومى (1370ش) دارای 58648 نفر جمعیت بود و از میان جمعیت
6 ساله و بیشتر این شهر %79.7 باسواد بودند ( آمارنامه، 1373ش، 84).
علاوه بر این %66.6 ( 39055 نفر) از این جمعیت دارای 10 سال و بیشتر
بودند که از آن میان، %28.7 (11212 نفر) شاغل، %6.1 (2389 نفر) بیکار
و بقیه (%65.2) از لحاظ اقتصادی غیر فعال به شمار مى‌آمدند (
شناسنامه، آمارنامه، 1373ش، 84).
شهر الیگودرز در سالهای اخیر
به صورت یکى از کانونهای مهاجرپذیر در سطح ناحیه درآمده است؛ تا
آنجاکه %27.6 از ساکنان شهر متولد دیگر نقاط، به ویژه نقاط روستایى
(%21.6) بوده‌اند ( سرشماری، آمارنامه، 1373ش، 84). رشد ناموزون بافت
این شهر که خود نتیجه اینگونه روابط بوده است، موجب شده تا
الیگودرز را یکى از بى‌نظم‌ترین مراکز شهری استان به شمار آورند (
جغرافیا، 1098).
شمار واحدهای مسکونى شهر الیگودرز 8102 واحد است که تنها 127 واحد (%1.6) آن دارای اسکلت فلزی یا بتنى است و مصالح اصلى مابقى به ترتیب آجر و آهن و یا سنگ و آهن (%67.9)، آجر و چوب‌یا سنگ‌وچوب (16.3%) و یا خشت‌وچوب (6%)است (شناسنامه،4).
از مراکز مهم جمعیتى این شهرستان بجز شهر الیگودرز، شهرک امام (چمن سلطان) است که مردم آن به زبان ترکى سخن مى‌گویند و دیگر شهرک ابوذر (شاپور آباد) که دارای سابقه تاریخى نسبتاً طولانى بوده، و تا چندی پیش ارمنى نشین بوده است ( جغرافیا، 2/1099) . بنای این آبادی را به شاپور دوم ساسانى نسبت مى‌دهند و آثاری کهن در آن یافت شده است (کیهان، 2/433) .
مطابق سرشماری 1370ش، از 465 آبادی شهرستان الیگودرز، 104 آبادی آن %22.7 خالى از سکنه بوده است . شمار آبادیهای دارای سکنه این شهرستان به ترتیب در بخشهای مرکزی، 235 آبادی (80% از جمعیت روستایى) و در بخش زز و ماهرو ، 126 آبادی (20% از جمعیت روستایى) بوده است ( آمارنامه، 1373ش، 23). 83% از آبادیهای شهرستان الیگودرز جمعیتى کمتر از 50 خانوار داشته‌اند ( فرهنگ آبادیها، 1365ش، 4). جمعیت روستایى این شهرستان 73156 نفر و شامل 11285 خانوار می باشد ( آمارنامه، 1373ش، 23).
اهالى این شهرستان غالباً از ایل بختیاری و از طوایف چهارلنگ شامل ممى‌وند، ذلقى و موگویى هستند ( جغرافیا، 2/1083).
طوایف کوچرو این ناحیه در اطراف زز و دریاچه گل‌ِ گَهَر زندگى مى‌کنند که در زمستان به نواحى گرم دزفول و اندیمشک و اطراف ایستگاههای راه آهن نزدیک خوزستان کوچ مى‌کنند (همان، 2/1099- 1100).
ممى‌وندها به طور سنتى دوره ییلاق را در ازنا، و قشلاق را در لیوه مى‌گذرانند (کریمى، 137)، حال آنکه سردسیر شاخه‌هایى از این طایفه دراطراف الیگودرز، و گرمسیرشان سردشت است (امان‌اللهى، 196). مسکن طایفه ذلقى را در دوغ زنى، جاوند، میان جایى و سادات احمدی، و محل طایفه موگویى را شیخ سعید، بیرکویى، خویى کویى، دیویلى، شیاس و مهدور دانسته‌اند (کیهان، 2/76). این نقاط به وسعت مراتع شهرت دارد و در گذشته دام بسیاری را به منظور چرا از اصفهان و کاشان به آنجا مى‌آورده‌اند (کیهان، 2/433). جمعیت طایفه‌های ذلقى و ممى‌وند در سطح استان لرستان به ترتیب 2272 و 6768 خانوار است ( آمارنامه، 1372ش، 52، 53).
اطلاعات آماری اوضاع اقتصادی
فعالیتهای اقتصادی جاری در این شهرستان بیشتر از نوع فعالیتهای کشاورزی است. زراعت و دامداری در کنار بازرگانى، خدمات اداری، صنعتگری و کارگری، مشاغل اصلى اهالى را تشکیل مى‌دهد ( فرهنگ جغرافیایى آبادیها، 19). کشاورزی در دشتهای هموار بصورت آبى، و در بلندیها، دیمى است. آب مورد نیاز آبیاری در سطح شهرستان از چشمه، کاریز، چاههای عمیق و رودخانه‌های محلى تأمین مى‌شود ( فرهنگ جغرافیایى آبادیها، 19). در سالهای اخیر شماری چاه عمیق و نیمه عمیق در منطقه الیگودرز احداث شده است و استفاده از ابزار تولید و ماشین آلات مکانیزه در کشاورزی رواج نسبى یافته است ( فرهنگ آبادیها، 1367ش، ده - یازده، چهارده - پانزده). غلات، پنبه، چغندر، حبوب، صیفى، انگور و لبنیات از مهم‌ترین محصولات کشاورزی و دامپروری این ناحیه به شمار مى‌روند ( فرهنگ جغرافیایى ایران، 6/22).
مطابق داده‌های آماری سال 1373ش، در این شهرستان، سطح زیر کشت گندم 81855 و جو 1493هکتار بوده است که به ترتیب %36.8و %81.9 آن کشت آبى بوده است ( آمارنامه، 1373ش، 141). در سال یاد شده میزان تولید محصولات گوناگون زراعى در این شهرستان قابل توجه است : 151441 تن گندم ، 4419 تن جو ، 320 تن برنج ، 1403 تن دانه‌های روغنى ، 71811 تن علوفه ، 22700 تن سبزی ، و 13194 تن حبوبات (آمارنامه، 1373ش، 144-146).
اطلاعات آماری مراکز آموزشی و درمانی
در این شهرستان 270 دبستان، 67 مدرسه راهنمایى و 22 دبیرستان وجود دارد . همچنین 3 هنرستان فنى و مرکز آموزش حرفه‌ای در این شهرستان دایر است (آمارنامه، 1373ش ، 95 -96). دانشگاه آزاد و دانشگاه پیام نور ، مراکز آموزش عالى در این شهرستان بشمار می آیند (آمارنامه، 1373ش، 109). دانشگاه پیام نور در سال تحصیلى 1373- 1374ش در دوره کارشناسى 1490 دانشجو (936 پسر و 554 دختر) داشته است ( آمار نامه، 1373ش، 109). 2 بیمارستان دولتى، 19 درمانگاه، 6 آزمایشگاه و 7 داروخانه از تأسیسات درمانى این شهرستان به شمار مى‌روند (آمارنامه، 1373ش، 114).
اطلاعات آماری صنایع
صنایع این شهرستان بیشتر سنتى و دستى از قبیل بافت قالى، جاجیم و گلیم است. بجز آن 6 کارخانه آردسازی، 5 واحد آهک و آجرپزی و 2 واحد تراشکاری در این شهرستان وجود دارد ( فرهنگ جغرافیایى آبادیها، 19-20).
کارگاههای صنعتى این شهر عمدتاً (98.5%) از کارگاههای کوچک (کمتر از 10 نفر پرسنل) تشکیل شده، و بیشتر در زمینه صنایع غذایى، پوشاک و چرم، صنایع چوب و محصولات چوبى است ( شناسنامه، 39-40). همچنین معادن سنگ مرمریت و خاک چینى در کوههای پیرامون شهر وجود دارد که مورد بهره‌برداری است ( فرهنگ جغرافیایى آبادیها، 19).
زبان ، مذهب ، نژاد و قدمت
زبان ساکنان این شهرستان با گویش لری و در اصل تلفیقى از لری بختیاری و لری خرم آبادی است. مذهب مردم این شهر تشیع (12 امامى) است (فرهنگ جغرافیایى آبادیها، 19-20).
امام‌زاده‌های‌متعددی‌در این‌شهرستان‌ازجمله در روستاهای فرسش ، گایگان ، دوزان ، زَزُم و پیرامام وجود دارد. تپه‌های باستانى موجود در روستاهای خمه سفلى و خمه علیا را مربوط به سده‌های 5 و 6قمری دانسته‌اند ( جغرافیا، 2/1077).
در نزدیکى شهرک ابوذر (شاپور آباد) ، در محلى به نام کهنه شهر (طلاشوران) سکه‌هایى متعلق به دوره به شاپور دوم ساسانى به دست آمده است که حکایت از تاریخ شهر الیگودرز دارد (جغرافیا، 2/1099) .
اگرچه آغاز شکل گیری شهر الیگودرز در ابهام قرار دارد، اما موقعیت خاص آن، هم از لحاظ دسترسى به منابع آب کافى و هم از نظر موقعیت ارتباطى که نواحى بختیاری را به ایران مرکزی مى‌پیوندد ( جغرافیا، 2/1098) و در واقع یکی از عوامل اولیه شکل‌گیری و گسترش این شهر به این علت بوده است که در مسیر راه عراق به پاکستان قرار گرفته و مرزهای غربى را به شرق متصل مى‌سازد (حامى، 1469) . برخى نوشته‌اند که در گذشته تقریباً در محل فعلى این شهر، شهری دیگر با همین نام وجود داشته که به علل ناشناخته‌ای از میان رفته است ( جغرافیا، 2/1099)؛ وجود قناتها و بندها بر روی نهر، آثار برجای مانده در کوهها و تپه‌های اطراف (مربوط به سده 7ق) و همچنین خانقاه اکبر بن على را از دلایل قدمت این‌شهر بر شمرده‌اند (جغرافیا، 2/1099؛ ارسکین، 246، 249- 250؛ قادری، 36).
چنانکه از نام محله‌های شهر الیگودرز بر مى‌آید، ظاهراً این شهر همانند برخى دیگر از شهرهای کشور، از ادغام چندین آبادی شکل گرفته است؛ از میان این محله‌ها مى‌توان از ده کهنه ، قلانو (قلعه نو) ، ده تیرانى، ده محمدرضا ، آدیوند، ورزندان، پونه‌زار و مجیان نام برد. قدیمى‌ترین این محله (آبادی) ها، ده کهنه در غرب شهر، و قلعه نو است ( جغرافیا، 2/1099).
الیگودرز در آغاز سده 14 ش جزو تقسیمات حکومتى بروجرد، و به عنوان قریه‌ای از ناحیه جاپلق و بربرود به‌شمار مى‌آمد (کیهان، 2/443، 444).
اهالى شهر الیگودرز بیشتر از ایل بختیاری و طایفه چهارلنگ و تیره‌های دوزنى و ممى‌وند هستند ( فرهنگ جغرافیایى آبادیها، 20) و زبان آنان فارسى با گویش لری (تلفیقى از لری بختیاری و لری خرم آبادی)، و دین ایشان اسلام (مذهب شیعه 12 امامى) است (فرهنگ جغرافیایى آبادیها، 20)؛ ارسکین اهالى الیگودرز را از «شیعیان قدیم» دانسته است (ص 250).
مآخذ:
آمارنامه استان لرستان (1372ش)، سازمان برنامه و بودجه استان لرستان، تهران، 1373ش؛ آمارنامه استان لرستان (1373ش)، سازمان برنامه و بودجه استان لرستان، تهران، 1374ش؛ ارسکین، ویلیام، ایران و بابر، ترجمه ذبیح‌الله منصوری، تهران، 1362ش؛ امان اللهى بهاروند، سکندر، قوم لر، تهران، 1370ش؛ تقسیمات کشور جمهوری اسلامى ایران، وزارت کشور، تهران، 1372ش؛ جغرافیای کامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1366ش؛ حامى، احمد، «راههای شوسه»، ایرانشهر، نشریه شم 22 یونسکو، تهران، 1343ش/1964م، ج 2؛ سرشماری عمومى نفوس و مسکن (1365ش)، نتایج تفصیلى، شهرستان الیگودرز، مرکز آمار ایران، تهران، 1367ش؛ شناسنامه آماری شهرهای استان لرستان، مرکز آمار ایران، تهران، 1373ش؛ فرهنگ آبادیهای کشور (1365ش)، شهرستان الیگودرز، مرکز آمار ایران، تهران، 1367ش؛ فرهنگ آبادیهای کشور، سرشماری عمومى کشاورزی (1367ش)، استان لرستان، مرکز آمار ایران، تهران، 1369ش؛ فرهنگ جغرافیایى آبادیهای کشور، گلپایگان، سازمان جغرافیایى نیروهای مسلح، تهران، 1369ش، ج 59؛ فرهنگ جغرافیایى ایران (آبادیها)، استان ششم، دایره جغرافیایى ستاد ارتش، تهران، 1340ش؛ قادری، اسماعیل، بررسى مسائل و امکانات بهسازی روستایى در ایران، دهستان پاچه‌لک شرقى (شهرستان الیگودرز)، رساله کارشناسى ارشد، دانشگاه شهید بهشتى، تهران، 1370-1371ش؛ کریمى، اصغر، سفر به دیار بختیاری، تهران، 1368ش؛ کیهان، مسعود، جغرافیای مفصل ایران، تهران، 1311ش؛ گزارش مشروح حوزه سرشماری الیگودرز، وزارت کشور، تهران، 1338ش؛ نقشه عملیات مشترک، برگهای گلپایگان و خرم آباد، سازمان جغرافیایى نیروهای مسلح، تهران، 1371ش؛
